بخش اول-تقریرات دروس حکمت متعالیه ، فلسفه اسلامی توسط استاد حاج سید محمد حسین بحرالعلوم میردامادی

تقریرات دروس حکمت متعالیه ، فلسفه اسلامی توسط استاد محقق حجت الاسلام و المسلمین حاج سید محمد حسین بحرالعلوم میردامادی

کتاب شواهدالربوبیۀ تدریس در تاریخ دیماه ۱۳۸۴

نویسنده تقریرات شاگرد کمترین ایشان مهدی نجف آبادی

لازم به ذکر است که مجموعه تقریرات دروس کتاب شواهدالربوبیۀ در آستانه نشر می باشد و این قسمت به عنوان نمونه و معرفی آن کتاب است که در وب سایت قرار داده شده است و همچنین لازم به ذکر است که استاد ایشان در این کتاب ، حکیم فرزانه عارف فقیه ، آیت الله علامه حاج شیخ احمد شیخ الاسلام روحانی قدس سره بوده اند.

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع : مراتب چهارگانه عقل

بخش اول

حکما و فلاسفه اسلامی برای عقل و کمال قوای عقلانی انسان ، چهار مرتبه قائل شدند :

۱-مرتبه عقل هیولانی :

علامه طباطبایی قدس سره در تعریف عقل هیولانی می نویسد:

«عقل هیولانی مرحله ای است که هنوز هیچ نقشی در نفس مرتسم نگشته و نفس از همه معقولات خالی می باشد.

نفس در این مرحله همانند «هیولای اولی» از هر نوع فعلیتی خالی است و تنها قوه و قابلیت دارا شدن فعلیات گوناگون را دارد و به مناسبت همین شباهت است که او را عقل هیولانی نامیده اند.»[i]

هیولا یعنی همان ماده اولی و قوه محض دارای هیچ فعلیت ذاتی نیست و عقل انسان نیز در آغاز همانند هیولا و ماده اولیه می باشد یعنی خالی از هر ادراک کلی است و فقط استعداد محض بوده و قدرت دریافت صورتهای مختلف را دارد.

در این مرتبه عقل انسان از جمیع معلومات قابل اکتساب ، خالی می باشد و مانند لوح و کاغذ سفیدی بوده که قابلیت پذیرش علوم حصولی و کسبی را دارد .

حکیم ملاصدرای شیرازی می نویسد :

«و هی ما یکون للنفس بحسب‏ أصل‏ الفطره حین استعدادها لجمیع المعقولات لخلوها عن کل صوره. و لهذا یقال لها العقل الهیولانی إذ لها فی هذه المرتبه وجود عقلی بالقوه کما أن للهیولى الأولى وجود حسی بالقوه…. :[ii] نفس عاقله انسانی در اصل خلقت خود تنها استعداد عاقلیت دارد و به همین جهت به آن عقل هیولانی گفته اند چون مانند « هیولای اُولی » صرف استعداد و قوه و قابلیت است.»

«پس برای نفس بر حسب اصل فطرت ، و آنگاه که از هر صورت و فعلیتی خالی است استعداد پذیرفتن جمیع معقولات به نحو بالقوۀ وجود دارد و بلحاظ خالی بودن آن از هر گونه صورت و فعلیتی ، به عقل هیولانی یا عقل بالقوۀ نامگذاری شده است و در مقابل عقل بالفعل واقع است چنانکه عقل منفعل در برابر عقل فعال قرار داشته و این استکمال از قوه به فعل و تحوّل و ارتقاء جز به حرکت جوهری ذاتی نخواهد بود زیرا برای نفس در این مرتبه ، وجود عقلی بالقوه ای است بدانگونه که برای هیولا نیز وجود حسیّ بالقوه ای می باشد پس جوهریت نفس در مرتبه نخستینِ وجود ، درست مانند جوهریت هیولای اُولی بوده و در آن مرتبه از ضعف و نقصان قرار دارد که جوهر آن شبیه به عرض بودن و بلکه ضعیفتر از آن نیز می باشد به لحاظ اینکه صرف قوه بوده و در حقیقت چیزی به جز قوه محض در حساب نخواهد آمد و این برهان یکی از قوی ترین دلائل بر تحول نفس از مرتبه بالقوه خود به جانب عقل تام و تمام و بالفعل می باشد و منشاء تحولات نفس از قوه به فعل و رسیدن به مرتبه عقل کامل از طبیعت ، همان فناء فی الله و بقاء بالله بوسیله حرکت جوهری و تحول ذاتی است.»[iii]

حکیم عارف شیعی ، علامه ملاهادی سبزواری قدس سره در حاشیه خویش بر متن مذکور می نویسد :« و هذا من اقوی الادلّه علی انّ النفس تتحول فی مرتبۀ الی ان یصیر عقلاً تاماً بالفعل و منشأ تحولات النفس من مرتبۀ الطبیعۀ الی فنائها فی الله و بقائها به ، هی الحرکۀ الجوهریۀ و التحول الذاتیۀ و قد قرّر فی مقرّه اَنّ الکون و الفساد فی الصُوَر المجرّدۀ محالٌ و قد حققنا هذا البرهان فی حواشی هذا الکتاب».[iv]

 بحث عقل هیولانی را بعضی از فلاسفه حس گرای غربی نیز همانند « جان لاک انگلیسی » بنیانگذار مکتب اصالت تجربه حسی « آمپریسم » قبول کرده و می نویسد ذهن انسان در آغاز مانند لوح سفیدی است که هیچ چیز بر آن نوشته نشده ولی به تدریج ، تجارب حسی ، معلومات را در آن منقّش می نماید.[v]

در کتاب « تعریفات » آمده است « عقل هیولانی ، استعداد محض برای درک معقولات می باشد و آن قوه ای است محض و خالی از فعلیت ، آنچنان که در اطفال است و علتِ نسبتش به هیولا این است که نفس در این مرتبه ، شباهت به هیولای اوُلی دارد که در حدّ ذات خود از جمیع صور خالی است».[vi]