تقریرات دروس حکمت متعالیه ، فلسفه اسلامی توسط استاد محقق حجت الاسلام و المسلمین حاج سید محمد حسین بحرالعلوم میردامادی
کتاب شواهدالربوبیۀ تدریس در تاریخ دیماه ۱۳۸۴
نویسنده تقریرات شاگرد کمترین ایشان مهدی نجف آبادی
لازم به ذکر است که مجموعه تقریرات دروس کتاب شواهدالربوبیۀ در آستانه نشر می باشد و این قسمت به عنوان نمونه و معرفی آن کتاب است که در وب سایت قرار داده شده است و همچنین لازم به ذکر است که استاد ایشان در این کتاب ، حکیم فرزانه عارف فقیه ، آیت الله علامه حاج شیخ احمد شیخ الاسلام روحانی قدس سره بوده اند.
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع : مراتب چهارگانه عقل
بخش پنجم
عقل مستفاد از برترین مراتب عقل بوده و هدف مؤلف گرانقدر در این کتاب ، از بیان آیات قرآن کریم مربوط به استدلال عقلی در اثبات توحید و دیگر از اصول اعتقادات ، بیان سیر و سلوک عقلی در کنار سیر و سلوک قلبی و جوارحی می باشد و اثبات این ادعا با توجه به دیگر از تألیفات و سخنان ایشان امکان پذیر است چرا که ایشان معتقد است سیر الی الله با تکمیل قوه عقلی و قلبی و استخدام جوارح در خدمت آنها میسر است و تکمیل عقل و قلب همانند دو بال جهت پرواز به مبدء اعلا یعنی معرفۀ الله می باشد.
انسان را شأنیتى است که تواند عاقل موجودات گردد، لاجرم موجودات را شانیتى است که معقول وى مىگردند ، به منطق اهل نظر و اهل حکمت متعالیه انسان داراى شانیتى است که تواند از قوت به فعلیتى رسد که صاحب مقام عقل مستفاد گردد، و این طریق استکمال نفس ناطقه است. و صاحب ولایت کلیه الهیه اعنى انسان کامل همه این مقامات و مراحل را مع الاضافه واجد است.
چرا که انسان در مرتبه اول دارای عقل هیولانی بوده و استعداد و قابلیت کمال جویی و رسیدن به کمالات والا که منظور نظر خداوند می باشد را دارد و نهایتاً آنگاه که به بدیهیات و اولیات آشنا شد و دارای عقل بالملکه گردید و بوسیله علوم اولیه ، علوم نظری را کسب کرد و به آنها مسلط شد قدرت انتقال و ارتقاء به عقل بالفعل را حاصل می نماید و لازمه رسیدن به این مرتبه آن است که بتواند از مرحله اولیات و مفهومات عامیه گذشته و قدرت تحصیل وجود نوری عقل که علم می باشد را حاصل نماید و تدریجاً در وی ملکه و قدرت بر استحضار علوم نظرى پیدا شده که هر وقت بخواهد می تواند نظریات را به دست آورد در این حال نفس ناطقه را تعبیر به عقل بالفعل مىکنند که از قوت به فعل رسیده است.
در مقام چهارمینِ عقل ، کمالات علمی و معارف نوری عقلی به صورتی زیبا در حقیقت نفس انسان همواره حاضر خواهند بود به این معنا که عقل انسان در این مرتبه ، از مرتبه عقل فعال (که توضیح آن خواهد آمد) استفاده می نماید و انوار عقل فعال بر آیینه این مرتبه از عقل انسان تجلی یافته و از این جهت است که عقل چهارم انسان را عقل مستفاد می گویند چرا که از عقل فعال استفاده می نماید و عقل فعال همان است که نفوس ناطقه انسانی را از نقص به کمال و از قوه به فعل ارتقاء می دهد و به نظر نگارنده (شارح کتاب) ، عقل فعال از شئونات و فیوضات خلیفۀ الله یعنی امام معصوم زمان علیه السلام می باشد.
عقل هیولانی و بالملکه و بالفعل از قوای نفس محسوب گردیده که می تواند قدرت نظر و استدلال را در انسان ظهور دهد ولی عقل مستفاد از موهبتهای الهی و تجلیات ربانی به انسان می باشد که در کنار آن مرتبه از عقل محسوب نگشته بلکه از تجلیات عقل فعال که اشراق خلیفۀ الله می باشد قلمداد گردیده است و از این جهت است که اطلاق عقل به عقل مستفاد و عقل فعال ، اشتراک لفظی با سه مرتبه عقل در انسان دارد.
هریک از مراتب عقل هیولانى و عقل بالملکه و عقل بالفعل قوهاى از قواى نفس است که قواى نظرى وىاند ولى عقل مستفاد قوه نفس نیست بلکه حضور معقولات در نزد نفس بالفعل است. لفظ عقل بر عقل هیولانى و عقل بالملکه و عقل بالفعل و عقل مستفاد و عقل فعال، به اشتراک لفظى اطلاق مىشود، و رساله اطلاقات عقل فارابى در این باب، جدا مطلوب است.
مرحوم والد آیت الله حاج سید بحرالعلوم میردامادی قدس سره در دروس تفسیر اخبار طینت که نگارنده کمترین تقریرات آن را نگاشته است از علامه سترگ و مفسر بزرگ مرحوم طباطبایی قدس سره نقل می فرمودند که ایشان همیشه طالبان و سالکان علوم عقلی و معارف قلبی را به وسعت و ظرفیت والای نفس خویش رهنمون می ساخت و می فرمود:
«فارابی در رساله اطلاقات عقل معتقد بوده که اطلاق واژه عقل به عقل فعال و عقل مستفاد با اطلاق عقل به عقل هیولانی و بالملکه و بالفعل از آن جهت تفاوت دارد (و اشتراک آنها ، اشتراک لفظی است) که سه مرتبه عقل هیولانی ، بالملکه و بالفعل در انسان از شئونات اولیه آدمی است که اولین مرتبه آن در ذات هر انسانی نهادینه شده و باید با کوششهای علمی به درجات دیگر نائل گردد، ولی عقل مستفاد که از عقل فعال فیض می گیرد از موهبتهای خداوند متعال به دست مبارک خلیفۀ الله به انسانهای لایق عطا می شود و این دو مقوله از جهت محتوا و معنا با یکدیگر تفاوت دارد.
سپس ایشان به حدیث شریف حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام را که درباره ظرفیت معنوی و الهی در انسان است تصریح می فرمود:
« کُلُّ وِعَاءٍ یَضِیقُ بِمَا جُعِلَ فِیهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ یَتَّسِعُ.»[i]
و پیام این حدیث آن است که ظرفیت والای نفس را متذکر گشته و آن را در مقایسه با ظرفیتهای دیگر در نظام وجود برتر می داند چرا که روح انسان به نفخه الهی متنعم گشته و دارای وسعت و ظرفیتی می باشد که نمی توان با دیگر از ظرفیتهای نظام وجود مقایسه کرد.
این مطالب منقول از علامه طباطبایی قدس سره را نیز بعضی از شاگردان دیگر ایشان ، متذکر شده اند:
« چون روح انسانى هراندازه بیشتر نایل به حقایق نورى وجودى عقلى شد استعداد و ظرفیت وى براى تحصیل و اکتساب معارف ، بالاتر و بیشتر مىشود، و از این مطلب سِرّ این جمله جمیل دعاى افتتاح معلوم مىگردد که حضرت بقیه الله عجل الله فرجه می فرمایند:« الذى لا تنقص خزائنه و لا تزیده کثره العطاء الا جودا و کرما انه هو العزیز الوهاب:[ii] خدایی که گنجینه هایش بی پایان است و فزونی بخشش و عطایش بر سخاوت و لطفش می افزاید ، بی تردید او قدرتمند و بسیار بخشنده است.»[iii]
[i] – بحارالانوار ج۱ص۱۸۳ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج۱۹ص۲۵ و نهج البلاغه صبحی صالح ص۵۰۵
[ii] – اقبال الاعمال(ط-القدیمۀ)ج۱ص۵۸ ، بحارالانوار (ط-بیروت) ج۸۳ ص۱۲۴
[iii] – یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائى، ص: ۵۰۸ /حکیم ملاصدرا در این باره می فرماید:«ما من شئ الا و من شانه ان یصیر معقولا اما بذاته و اما بعد عمل تجرید. و ان جمیع الموجودات الطبیعیه من شانها ان تصیر معقوله اذ ما من شئ الا و یمکن ان یتصور فى العقل اما بنزعه و تجریده عن الماده و اما بنفسه صالح لان تصیر معقوله لا بعمل من تجرید و غیره یعمل فیه حتى تصیر معقوله بالفعل». (ص ۳۰۷ و ۳۱۱ ج ۱)و معلم ثانى فارابى (قده) در رساله اطلاقات العقل فرماید: شان الموجودات کلها ان تعقل و تحصل صور التلک الذات- یعنى بها ذات النفس الناطقه الانسانیه».
